Tìm hiểu các Họ Ngôn ngữ và Đặc điểm của Châu Phi

Kịch bản podcast

Ben: Chào mừng trở lại với "Câu chuyện của những Ngôn ngữ." Tôi là Ben, ở đây cùng với Clara. Lần trước, chúng ta đã khám phá bức tranh ngôn ngữ đa dạng của Ấn Độ. Hôm nay, chúng ta sẽ mở rộng tầm nhìn để giải quyết toàn bộ một châu lục: Châu Phi. Khi nói về sự đa dạng ngôn ngữ, Châu Phi ở một đẳng cấp riêng, với khoảng 2.000 ngôn ngữ riêng biệt. Clara, chúng ta nên bắt đầu từ đâu để có thể hiểu được con số đó?

Clara: Chào Ben. Đó là một con số đáng kinh ngạc, phải không? Nó chiếm gần một phần ba tổng số ngôn ngữ của loài người chỉ trong một châu lục. Chìa khóa để hiểu nó là ngừng suy nghĩ về các quốc gia và bắt đầu suy nghĩ theo những nét vẽ lớn hơn, mang tính lịch sử. Các nhà ngôn ngữ học nhóm sự đa dạng đáng kinh ngạc này vào bốn "siêu họ" khổng lồ. Nó giống như nhìn vào một thư viện, thay vì xem từng cuốn sách riêng lẻ, trước tiên chúng ta xem chúng thuộc về giá sách khổng lồ nào.

Ben: Bốn siêu họ. Được rồi, chúng ta hãy phân tích điều đó. Chúng là gì?

Clara: Lớn nhất cho đến nay là Niger-Congo, bao phủ hầu hết Châu Phi Hạ Sahara. Nó bao gồm phân nhóm Bantu khổng lồ mà bạn có thể đã nghe nói đến—các ngôn ngữ như tiếng Swahili, Zulu và Xhosa thuộc về đây. Tiếp theo là họ Phi-Á, chiếm ưu thế ở Bắc Phi và Vùng Sừng Châu Phi. Họ này bao gồm các ngôn ngữ lớn như tiếng Ả Rập, Hausa và Amharic. Hai họ còn lại là Nilo-Sahara, một nhóm phức tạp và gây tranh cãi ở các vùng Trung và Đông Phi, và cuối cùng là họ nhỏ nhất, Khoisan, ở miền Nam châu Phi, nổi tiếng với một đặc điểm rất độc đáo mà chúng ta sẽ đề cập sau.

Ben: Đó là một khuôn khổ tuyệt vời. Nhưng với tất cả sự đa dạng này, liệu có một ý tưởng văn hóa chung nào kết nối mọi người qua các họ ngôn ngữ này không? Tôi đã từng nghe từ "Ubuntu".

Clara: Tôi rất vui vì bạn đã đề cập đến điều đó. Ubuntu là một triết lý tuyệt đẹp xuất phát từ các ngôn ngữ Bantu trong họ Niger-Congo, và nó là một điểm khởi đầu văn hóa hoàn hảo. Nó thường được dịch là, "Tôi tồn tại bởi vì chúng ta tồn tại." Đó là một ý tưởng sâu sắc về nhân tính chung và sự kết nối lẫn nhau. Và bạn thấy sự khôn ngoan này được phản ánh trong các câu tục ngữ trên khắp lục địa, như câu nói của người Swahili, “Haraka haraka haina baraka,” có nghĩa là "Vội vàng không mang lại phước lành" — hay như chúng ta vẫn nói, "Dục tốc bất đạt." Nó cho thấy một hệ giá trị chung vượt qua các ngôn ngữ riêng lẻ.

Ben: "Tôi tồn tại bởi vì chúng ta tồn tại." Điều đó thật mạnh mẽ. Vậy, với những họ ngôn ngữ khổng lồ này, đâu là những ngôn ngữ chính mà mọi người sử dụng để giao tiếp giữa các vùng khác nhau, cái gọi là ngôn ngữ chung?

Clara: Chính xác. Mặc dù có hàng ngàn ngôn ngữ địa phương, một vài ngôn ngữ lớn đóng vai trò là cầu nối. Nếu bạn muốn học một ngôn ngữ châu Phi để bắt đầu, thì tiếng Swahili là lựa chọn hàng đầu. Đó là một ngôn ngữ Bantu được nói bởi khoảng 150-200 triệu người ở Đông Phi. Ngữ pháp của nó hoàn toàn là Bantu, nhưng từ vựng của nó lại có nhiều từ mượn từ tiếng Ả Rập, phản ánh nhiều thế kỷ giao thương.

Ben: Được rồi, vậy là tiếng Swahili cho Đông Phi. Còn những nơi khác thì sao?

Clara: Ở Bắc Phi, thế lực thống trị là tiếng Ả Rập, được hơn một trăm triệu người sử dụng ở các quốc gia như Ai Cập, Maroc và Sudan. Ở Tây Phi, một ngôn ngữ lớn là Hausa. Đây là một ngôn ngữ thương mại quan trọng ở vùng Sahel, kết nối mọi người trên khắp miền bắc Nigeria, Niger và xa hơn nữa. Trên thực tế, bản thân Nigeria là một ví dụ điển hình thú vị—đây là quê hương của hơn 500 ngôn ngữ riêng biệt, vì vậy tiếng Anh đã được chọn làm ngôn ngữ chính thức đơn giản chỉ để trở thành một cầu nối trung lập.

Ben: 500 ngôn ngữ trong một quốc gia... thật đáng kinh ngạc. Bây giờ, bạn đã đề cập rằng châu Phi là quê hương của một số đặc điểm ngôn ngữ thực sự độc đáo. Hãy đi vào chi tiết. Điều gì làm cho những ngôn ngữ này trở nên đặc biệt?

Clara: Chà, hãy bắt đầu với chữ viết. Trong khi hầu hết các ngôn ngữ châu Phi ngày nay sử dụng bảng chữ cái Latinh, Ethiopia lại là một trường hợp đặc biệt. Các ngôn ngữ chính của nó, như tiếng Amharic, sử dụng chữ Ge'ez cổ. Nó không phải là một bảng chữ cái như của chúng ta, mà là một abugida, trong đó mỗi ký tự đại diện cho một cặp phụ âm-nguyên âm. Nó có hình thức trực quan tuyệt đẹp và đã được sử dụng hơn một thiên niên kỷ.

Ben: Vậy là một cách viết hoàn toàn khác. Thế còn âm thanh của các ngôn ngữ thì sao?

Clara: Đây là phần thực sự thú vị. Đại đa số ngôn ngữ châu Phi là ngôn ngữ thanh điệu. Điều này có nghĩa là cao độ bạn sử dụng có thể thay đổi hoàn toàn ý nghĩa của một từ. Ví dụ, trong tiếng Yoruba, các âm tiết giống nhau được phát âm với thanh cao, trung hoặc thấp có thể có ba nghĩa hoàn toàn khác nhau. Bạn không chỉ nói; bạn đang hát lên ý nghĩa.

Ben: Tôi có thể thấy đó sẽ là một thách thức đối với một người học nói tiếng Anh!

Clara: Đúng vậy! Và nó dẫn đến những sáng tạo đáng kinh ngạc, như "trống biết nói" nổi tiếng của Tây và Trung Phi. Những người chơi trống không chỉ chơi một nhịp điệu; họ đang tái tạo lại thanh điệu và nhịp điệu của lời nói để gửi những thông điệp phức tạp đi xa. Đó là một thông điệp nói trực tiếp, chỉ là không có dây thanh quản.

Ben: Thật không thể tin được. Nhưng tôi có cảm giác bạn đang để dành đặc điểm nổi tiếng nhất cho cuối cùng... những âm bật lưỡi.

Clara: Tất nhiên rồi! Các phụ âm bật lưỡi. Đây là đặc điểm tiêu biểu của các ngôn ngữ Khoisan ở miền Nam châu Phi. Chúng là những phụ âm thực sự trong ngôn ngữ, chứ không chỉ là những âm thanh chúng ta tạo ra để giữ im lặng hoặc thể hiện sự không đồng tình. Bạn có thể đã nghe thấy chúng trong bộ phim "Thượng Đế cũng phải cười". Những âm bật lưỡi này sau đó đã được một vài ngôn ngữ Bantu tiếp nhận, nổi tiếng nhất là tiếng Xhosa và Zulu ở Nam Phi.

Ben: Và có phải có một mối liên hệ nổi tiếng ở đó không?

Clara: Chắc chắn rồi. Tiếng mẹ đẻ của Nelson Mandela là tiếng Xhosa. Chữ 'X' trong Xhosa không phải là âm 'xờ'; nó chính là một trong những phụ âm bật lưỡi đó. Chính cái tên của dân tộc ông cũng bắt đầu bằng âm thanh độc đáo này. Nếu bạn muốn nghe nó trong thực tế, tôi thực sự khuyên bạn nên tìm kiếm ca sĩ huyền thoại Miriam Makeba và "Bài hát Click Song" nổi tiếng của bà. Đó là lời giới thiệu hoàn hảo và tuyệt đẹp về âm thanh này.

Ben: Chúng tôi chắc chắn sẽ đặt một liên kết đến bài hát đó trong phần ghi chú của chương trình. Vậy là, từ triết lý Ubuntu đến trống biết nói và phụ âm bật lưỡi, rõ ràng chúng ta chỉ mới tìm hiểu bề nổi.

Clara: Hoàn toàn đúng. Chúng ta thậm chí còn chưa đề cập đến vai trò của các ngôn ngữ thuộc địa như tiếng Pháp và tiếng Bồ Đào Nha, những ngôn ngữ vẫn đóng vai trò là ngôn ngữ chính thức ở nhiều quốc gia. Bối cảnh ngôn ngữ của châu Phi là một thư viện sống về lịch sử, di cư và sự sáng tạo của loài người.

Ben: Đó không chỉ là một tập hợp các ngôn ngữ, mà là một bản giao hưởng của sự biểu đạt của con người. Clara, cảm ơn bạn đã dẫn dắt chúng tôi qua lục địa của những giọng nói đáng kinh ngạc này.

Clara: Rất hân hạnh, Ben. Có cả một thế giới giao tiếp ngoài kia, và rất nhiều trong số đó đã bắt đầu ở châu Phi.