Đối với nhiều người học, phát âm là rào cản cuối cùng—phần thử thách nhất trong việc làm chủ một ngôn ngữ mới. Đây là một nỗi thất vọng phổ biến: ngay cả khi có vốn từ vựng phong phú và ngữ pháp vững chắc, cách nói của chúng ta vẫn có thể nghe rất “ngoại quốc”. Tin tốt là một giọng nói rõ ràng không phải là tài năng bẩm sinh; đó là một kỹ năng thần kinh-vận động có thể được phát triển một cách có ý thức. Vậy, điều gì đang xảy ra bên trong bộ não của chúng ta, và những phương pháp nào được khoa học chứng minh có thể giúp chúng ta thu hẹp khoảng cách đó?
Nguồn gốc của thử thách: Tại sao phát âm lại khó đến vậy?
Khi chúng ta bắt đầu học một ngôn ngữ mới, chúng ta không bắt đầu từ một trang giấy trắng. Bộ não và các cơ quan phát âm (lưỡi, môi, thanh quản) của chúng ta đã dành nhiều năm, thậm chí hàng chục năm, chuyên biệt hóa cho các âm thanh của tiếng mẹ đẻ. Điều này tạo ra hai trở ngại chính:
- Bộ lọc thần kinh và Phân loại âm vị: Khi còn nhỏ, bộ não của chúng ta cực kỳ linh hoạt, có khả năng phân biệt gần như tất cả các âm thanh trong ngôn ngữ của con người. Tuy nhiên, khi lớn lên trong một môi trường ngôn ngữ cụ thể, bộ não của chúng ta học cách bỏ qua những khác biệt về âm thanh không có ý nghĩa trong tiếng mẹ đẻ. Quá trình này tạo ra các "phân loại âm vị". Đó là lý do tại sao một người nói tiếng Nhật bản xứ có thể gặp khó khăn khi nghe sự khác biệt giữa âm "r" và "l" trong tiếng Anh, vì cả hai âm này đều thuộc cùng một loại âm vị trong tiếng Nhật. Bộ não đã thực sự học cách lọc bỏ sự khác biệt đó.
- Sự hóa thạch trong cơ vận động: Nói là một chuỗi các chuyển động cơ bắp cực kỳ phức tạp. Các chuyển động cần thiết để tạo ra âm thanh của tiếng mẹ đẻ trở nên tự động như việc đi bộ. Khi chúng ta cố gắng tạo ra một âm thanh mới (như âm "r" trong tiếng Pháp hoặc âm "rr" rung lưỡi trong tiếng Tây Ban Nha), các cơ quan phát âm của chúng ta theo bản năng sẽ quay trở lại các đường mòn vận động đã quen thuộc của ngôn ngữ thứ nhất. Trong ngôn ngữ học, thói quen mạnh mẽ, ăn sâu này được gọi là sự hóa thạch âm vị học.
Do đó, mục tiêu của chúng ta là ghi đè một cách có ý thức lên những thói quen thần kinh và vận động đã được thiết lập này.
Các thành tố của phát âm: Cấu âm và Ngữ điệu
Phát âm rõ ràng bao gồm hai yếu tố chính, cả hai đều đòi hỏi sự luyện tập tập trung.
- Cấu âm (Sự hình thành âm thanh): Đây là hành động vật lý tạo ra các âm thanh riêng lẻ (nguyên âm và phụ âm). Mỗi ngôn ngữ có một kho âm thanh riêng, hay còn gọi là âm vị. Phát triển khả năng cấu âm của bạn có nghĩa là học cách định vị và di chuyển lưỡi, môi và hàm của bạn theo những cách chính xác cần thiết cho âm thanh của ngôn ngữ đích. Đây là một kỹ năng thể chất, giống như trí nhớ cơ bắp của một vận động viên, có thể được rèn luyện bằng cách tập luyện có mục tiêu.
- Ngữ điệu (Nhạc điệu của ngôn ngữ): Điều này mang lại cho lời nói sự trôi chảy và giai điệu tự nhiên, và nó thường là yếu tố phân biệt lời nói "sách vở" với giao tiếp nghe tự nhiên. Các thành phần của nó bao gồm:
- Trọng âm: Sự nhấn mạnh vào các âm tiết hoặc từ nhất định. Đặt trọng âm sai âm tiết không chỉ nghe không tự nhiên mà còn có thể thay đổi nghĩa của từ (ví dụ: re-cord [danh từ] và re-cord [động từ]).
- Nhịp điệu: Kiểu mẫu của các âm tiết được nhấn và không được nhấn tạo nên "nhịp" của một ngôn ngữ. Ví dụ, tiếng Anh là một ngôn ngữ có nhịp điệu theo trọng âm (stress-timed), trong khi các ngôn ngữ như tiếng Pháp và tiếng Tây Ban Nha lại có nhịp điệu theo âm tiết (syllable-timed), dẫn đến một nhịp điệu hoàn toàn khác biệt.
- Ngữ điệu: Sự lên xuống của cao độ trong một câu. Đó là cách chúng ta truyền đạt cảm xúc, báo hiệu sự khác biệt giữa một câu hỏi và một câu khẳng định, và cấu trúc suy nghĩ của mình. Nếu không có ngữ điệu phù hợp, một lời yêu cầu lịch sự có thể dễ dàng nghe như một mệnh lệnh.
Các nguyên tắc khoa học của việc luyện tập hiệu quả
Nghiên cứu trong khoa học thần kinh và sư phạm học nhấn mạnh ba nguyên tắc quan trọng cho sự phát triển phát âm thành công:
- Nguồn nghe chất lượng và Lắng nghe có ý thức: Việc nghe âm thanh rõ ràng của người bản xứ là rất cần thiết. Tuy nhiên, nghe thụ động là không đủ. Bạn phải tham gia vào việc lắng nghe có ý thức, một khái niệm trong ngôn ngữ học được gọi là "nhận biết". Điều này có nghĩa là tích cực chú ý đến các âm thanh, nhịp điệu và giai điệu khác với tiếng mẹ đẻ của bạn. Bước đầu tiên là nhận thức chính xác sự khác biệt giữa mẫu và nỗ lực của chính bạn.
- Phản hồi tức thì và chi tiết: Phát triển kỹ năng được xây dựng trên một vòng lặp phản hồi. Nếu bạn luyện tập mà không biết mình đang làm đúng hay sai, bạn có nguy cơ củng cố những thói quen không chính xác. Phản hồi hiệu quả nhất là vừa tức thì vừa cụ thể. Nó không chỉ nói cho bạn biết "điều đó sai rồi", mà còn cho biết tại sao nó sai (ví dụ: "âm 't' của bạn quá cứng" hoặc "ngữ điệu của câu bị ngang").
- Lặp lại có mục tiêu, có chủ đích: Để tạo ra các đường dẫn thần kinh và các mẫu vận động mới đòi hỏi sự lặp lại thường xuyên, tập trung. Mục tiêu không phải là lặp đi lặp lại một cách vô thức, mà là sự tái tạo có ý thức của mẫu đúng. Mỗi lần lặp lại chính xác sẽ củng cố các kết nối thần kinh và cơ bắp mong muốn.