Zrozumieć afrykańskie rodziny językowe i ich cechy

Scenariusz podcastu

Ben: Witamy ponownie w „Historii Języków”. Jestem Ben, a ze mną jest Clara. Ostatnio poruszaliśmy się po językowej mozaice Indii. Dziś poszerzamy perspektywę, by zająć się całym kontynentem: Afryką. Gdy myślimy o różnorodności językowej, Afryka gra w swojej własnej lidze, z około 2000 odrębnych języków. Clara, od czego w ogóle zacząć, żeby ogarnąć tę liczbę?

Clara: Cześć, Ben. To oszałamiająca liczba, prawda? Stanowi prawie jedną trzecią wszystkich ludzkich języków na jednym kontynencie. Kluczem do jej zrozumienia jest przestanie myślenia o państwach i rozpoczęcie myślenia w szerszych, historycznych kategoriach. Językoznawcy grupują tę niesamowitą różnorodność w cztery ogromne „nadrodziny”. To tak, jakbyśmy patrzyli na bibliotekę i zamiast na pojedyncze książki, najpierw sprawdzali, do której gigantycznej półki należą.

Ben: Cztery nadrodziny. Dobra, rozłóżmy to na czynniki pierwsze. Jakie to rodziny?

Clara: Zdecydowanie największa to nigero-kongijska, która obejmuje większość Afryki Subsaharyjskiej. Do niej należy ogromna podgrupa bantu, o której mogłeś słyszeć – języki takie jak suahili, zulu i xhosa. Następnie mamy rodzinę afroazjatycką, która dominuje w Afryce Północnej i Rogu Afryki. Ta rodzina obejmuje główne języki, takie jak arabski, hausa i amharski. Pozostałe dwie to nilo-saharyjska, złożona i dyskutowana grupa w częściach Afryki Środkowej i Wschodniej, i wreszcie najmniejsza rodzina, khoisan, w Afryce Południowej, słynąca z bardzo unikalnej cechy, do której przejdziemy później.

Ben: To świetne ramy. Ale czy przy całej tej różnorodności istnieje jakaś wspólna idea kulturowa, która łączy ludzi ponad podziałami na rodziny językowe? Słyszałem kiedyś słowo „Ubuntu”.

Clara: Tak się cieszę, że o tym wspomniałeś. Ubuntu to piękna filozofia, która pochodzi z języków bantu z rodziny nigero-kongijskiej i jest doskonałym kulturowym punktem wyjścia. Często tłumaczy się to jako: „Jestem, ponieważ jesteśmy”. To głęboka idea wspólnego człowieczeństwa i wzajemnych powiązań. I widzisz tę mądrość odzwierciedloną w przysłowiach na całym kontynencie, jak na przykład w powiedzeniu suahili: „Haraka haraka haina baraka”, co oznacza „Pośpiech, pośpiech nie ma błogosławieństwa” – lub, jak my byśmy powiedzieli: „Co nagle, to po diable”. Pokazuje to wspólny system wartości, który wykracza poza poszczególne języki.

Ben: „Jestem, ponieważ jesteśmy”. To ma moc. A więc, przy tych ogromnych rodzinach językowych, które są głównymi językami używanymi do komunikacji między różnymi regionami, tak zwane lingua francas?

Clara: Dokładnie. Chociaż istnieją tysiące lokalnych języków, kilka z nich działa jak mosty. Jeśli chcesz zacząć naukę jakiegoś afrykańskiego języka, suahili jest tym właściwym. To język bantu, którym posługuje się od 150 do 200 milionów ludzi w Afryce Wschodniej. Jego gramatyka jest czysto bantu, ale słownictwo jest pełne zapożyczeń z arabskiego, co odzwierciedla wieki handlu.

Ben: Okej, czyli suahili w Afryce Wschodniej. A gdzie indziej?

Clara: W Afryce Północnej dominującą siłą jest arabski, którym posługuje się grubo ponad sto milionów ludzi w krajach takich jak Egipt, Maroko i Sudan. W Afryce Zachodniej ważnym graczem jest hausa. To kluczowy język handlu w regionie Sahelu, łączący ludzi w północnej Nigerii, Nigrze i dalej. Właściwie sama Nigeria jest fascynującym studium przypadku – to dom dla ponad 500 odrębnych języków, więc angielski został wybrany jako język urzędowy po prostu jako neutralny pomost.

Ben: 500 języków w jednym kraju... to niesamowite. Wspomniałaś, że Afryka jest domem dla naprawdę unikalnych cech językowych. Przejdźmy do szczegółów. Co czyni te języki tak wyjątkowymi?

Clara: Cóż, zacznijmy od pisma. Chociaż większość afrykańskich języków używa dziś alfabetu łacińskiego, Etiopia jest wyjątkowa. Jej główne języki, jak amharski, używają starożytnego pisma ge'ez. To nie jest alfabet jak nasz, ale abugida, gdzie każdy znak reprezentuje parę spółgłoska-samogłoska. Jest wizualnie oszałamiające i używane od ponad tysiąca lat.

Ben: Czyli zupełnie inny sposób zapisu. A jak te języki brzmią?

Clara: Tu zaczyna się prawdziwa zabawa. Zdecydowana większość języków afrykańskich jest tonalna. Oznacza to, że wysokość tonu, jakiego używasz, może całkowicie zmienić znaczenie słowa. Na przykład w języku joruba te same sylaby wymawiane tonem wysokim, średnim lub niskim mogą oznaczać trzy zupełnie różne rzeczy. Nie tylko mówisz; ty wyśpiewujesz znaczenie.

Ben: Rozumiem, że dla osoby uczącej się, której językiem ojczystym jest angielski, może to być wyzwanie!

Clara: I to jakie! Prowadzi to do niesamowitych innowacji, jak słynne „mówiące bębny” z Afryki Zachodniej i Środkowej. Bębniarze nie tylko wybijają rytm; oni odtwarzają tony i rytmy mowy, aby przesyłać złożone wiadomości na duże odległości. To bezpośrednia, mówiona wiadomość, tyle że bez użycia strun głosowych.

Ben: To jest niesamowite. Ale czuję, że zostawiasz najsłynniejszą cechę na koniec... mlaski.

Clara: Oczywiście! Spółgłoski mlaskowe. Są one cechą charakterystyczną języków khoisan w Afryce Południowej. To prawdziwe spółgłoski w języku, a nie tylko dźwięki, które wydajemy, by kogoś uciszyć lub wyrazić dezaprobatę. Mogłeś je słyszeć w filmie „Bogowie muszą być szaleni”. Te mlaski zostały później zaadaptowane przez kilka języków bantu, z których najsłynniejsze to xhosa i zulu w Republice Południowej Afryki.

Ben: I czy nie ma z tym jakiegoś słynnego związku?

Clara: Zdecydowanie. Językiem ojczystym Nelsona Mandeli był xhosa. „X” w słowie Xhosa to nie jest dźwięk „iks”; to jedna z tych spółgłosek mlaskowych. Sama nazwa jego ludu zaczyna się od tego unikalnego dźwięku. Jeśli chcesz usłyszeć to w akcji, gorąco polecam poszukać legendarnej piosenkarki Miriam Makeby i jej słynnej „Click Song”. To idealne, piękne wprowadzenie do tego dźwięku.

Ben: Zdecydowanie umieścimy link do tego w notatkach do odcinka. A więc, od filozofii Ubuntu po mówiące bębny i spółgłoski mlaskowe, jasne jest, że zaledwie dotykamy powierzchni.

Clara: Całkowicie. Nawet nie poruszyliśmy roli języków kolonialnych, takich jak francuski i portugalski, które wciąż pełnią funkcję języków urzędowych w wielu krajach. Krajobraz językowy Afryki to żywa biblioteka ludzkiej historii, migracji i kreatywności.

Ben: To nie jest tylko zbiór języków, ale symfonia ludzkiej ekspresji. Clara, dziękuję, że poprowadziłaś nas przez ten niesamowity kontynent głosów.

Clara: Cała przyjemność po mojej stronie, Ben. Istnieje cały świat komunikacji, a tak wiele z niego zaczęło się w Afryce.