De taalfamilies en kenmerken van Afrika begrijpen

Podcastscript

Ben: Welkom terug bij "Het Verhaal van Talen". Ik ben Ben, hier met Clara. De vorige keer hebben we het taalkundige mozaïek van India verkend. Vandaag zoomen we uit om een heel continent aan te pakken: Afrika. Als we denken aan taalkundige diversiteit, is Afrika een klasse apart, met zo'n 2.000 verschillende talen. Clara, hoe kunnen we dat aantal überhaupt bevatten?

Clara: Hoi Ben. Het is een duizelingwekkend getal, hè? Het vertegenwoordigt bijna een derde van alle menselijke talen op één continent. De sleutel om het te begrijpen is om te stoppen met denken in landen en te beginnen met denken in grotere, historische lijnen. Taalkundigen groeperen deze ongelooflijke verscheidenheid in vier enorme "superfamilies". Het is alsof je naar een bibliotheek kijkt en, in plaats van naar individuele boeken, eerst kijkt op welke gigantische plank ze thuishoren.

Ben: Vier superfamilies. Oké, laten we dat eens ontleden. Welke zijn dat?

Clara: De allergrootste is Niger-Congo, die het grootste deel van Sub-Saharaans Afrika beslaat. Hiertoe behoort de enorme Bantoe-subgroep, waar je misschien van gehoord hebt — talen als Swahili, Zulu en Xhosa horen hierbij. Dan is er Afro-Aziatisch, dat Noord-Afrika en de Hoorn van Afrika domineert. Deze familie omvat belangrijke talen zoals Arabisch, Hausa en Amhaars. De andere twee zijn Nilo-Saharaans, een complexe en bediscussieerde groep in delen van Centraal- en Oost-Afrika, en tot slot de kleinste familie, Khoisan, in Zuidelijk Afrika, beroemd om een heel uniek kenmerk waar we later op terugkomen.

Ben: Dat is een geweldig kader. Maar is er met al deze diversiteit een gedeeld cultureel idee dat mensen over deze taalfamilies heen verbindt? Ik heb het woord "Ubuntu" weleens gehoord.

Clara: Ik ben zo blij dat je dat ter sprake brengt. Ubuntu is een prachtige filosofie die afkomstig is uit de Bantoe-talen van de Niger-Congo-familie, en het is een perfect cultureel startpunt. Het wordt vaak vertaald als: "Ik ben omdat wij zijn." Het is dit diepgaande idee van gedeelde menselijkheid en onderlinge verbondenheid. En je ziet deze wijsheid terug in spreekwoorden over het hele continent, zoals het Swahili-gezegde “Haraka haraka haina baraka,” wat "Haast, haast heeft geen zegen" betekent — of, zoals wij zouden zeggen, "Haastige spoed is zelden goed." Het toont een gedeeld waardensysteem dat individuele talen overstijgt.

Ben: "Ik ben omdat wij zijn." Dat is krachtig. Dus, met deze enorme taalfamilies, welke zijn de belangrijkste talen die mensen gebruiken om te communiceren tussen verschillende regio's, de zogeheten lingua francas?

Clara: Precies. Hoewel er duizenden lokale talen zijn, fungeren een paar reuzen als bruggen. Als je wilt beginnen met één Afrikaanse taal te leren, is Swahili dé taal. Het is een Bantoe-taal die door zo'n 150-200 miljoen mensen in Oost-Afrika wordt gesproken. De grammatica is puur Bantoe, maar de woordenschat staat bol van leenwoorden uit het Arabisch, wat eeuwenlange handel weerspiegelt.

Ben: Oké, Swahili voor Oost-Afrika. En elders?

Clara: In Noord-Afrika is de dominante kracht het Arabisch, gesproken door ruim honderd miljoen mensen in landen als Egypte, Marokko en Soedan. In West-Afrika is Hausa een belangrijke speler. Het is een cruciale handelstaal in de Sahelregio, die mensen in het noorden van Nigeria, Niger en daarbuiten met elkaar verbindt. Nigeria zelf is trouwens een fascinerende casus — het land telt meer dan 500 verschillende talen, dus Engels werd gekozen als de officiële taal, simpelweg om een neutrale brug te vormen.

Ben: 500 talen in één land... dat is ongelooflijk. Nu noemde je dat Afrika enkele heel unieke taalkundige kenmerken heeft. Laten we daar dieper op ingaan. Wat maakt deze talen zo speciaal?

Clara: Nou, laten we beginnen met het schrift. Hoewel de meeste Afrikaanse talen vandaag de dag het Latijnse alfabet gebruiken, is Ethiopië uniek. De belangrijkste talen daar, zoals het Amhaars, gebruiken het oude Ge'ez-schrift. Het is geen alfabet zoals het onze, maar een abugida, waarbij elk teken een combinatie van een medeklinker en klinker voorstelt. Het is visueel verbluffend en wordt al meer dan een millennium gebruikt.

Ben: Een compleet andere manier van schrijven dus. En hoe klinken de talen?

Clara: Hier wordt het echt leuk. De overgrote meerderheid van de Afrikaanse talen is tonaal. Dit betekent dat de toonhoogte die je gebruikt de betekenis van een woord volledig kan veranderen. In het Yoruba, bijvoorbeeld, kunnen dezelfde lettergrepen, uitgesproken met een hoge, midden- of lage toon, drie totaal verschillende dingen betekenen. Je bent niet alleen aan het spreken; je zingt als het ware de betekenis.

Ben: Ik kan me voorstellen dat dat een uitdaging is voor iemand die Engels spreekt!

Clara: Zeker! En het leidt tot ongelooflijke innovaties, zoals de beroemde "sprekende trommels" van West- en Centraal-Afrika. Trommelaars spelen niet zomaar een ritme; ze bootsen de tonen en ritmes van spraak na om complexe boodschappen over lange afstanden te sturen. Het is een directe, gesproken boodschap, alleen dan zonder stembanden.

Ben: Dat is verbluffend. Maar ik heb het gevoel dat je het beroemdste kenmerk voor het laatst bewaart... de kliks.

Clara: Natuurlijk! De klikmedeklinkers. Dit is de kenmerkende eigenschap van de Khoisan-talen in Zuidelijk Afrika. Het zijn daadwerkelijk medeklinkers in de taal, niet zomaar geluiden die wij maken om stilte te vragen of afkeuring te uiten. Je hebt ze misschien gehoord in de film 'The Gods Must Be Crazy'. Deze kliks werden later overgenomen door enkele Bantoe-talen, met als bekendste voorbeelden het Xhosa en Zulu in Zuid-Afrika.

Ben: En is daar geen beroemde connectie mee?

Clara: Absoluut. Nelson Mandela's moedertaal was Xhosa. De 'X' in Xhosa is geen 'iks'-klank; het is een van die klikmedeklinkers. De naam van zijn volk begint met dit unieke geluid. Als je het in actie wilt horen, raad ik je ten zeerste aan de legendarische zangeres Miriam Makeba en haar beroemde "Click Song" op te zoeken. Het is de perfecte, prachtige introductie tot dit geluid.

Ben: Daarvan zetten we zeker een link in de shownotities. Dus, van de filosofie van Ubuntu tot sprekende trommels en klikmedeklinkers, het is duidelijk dat we nog maar aan de oppervlakte krabben.

Clara: Volledig. We hebben het nog niet eens gehad over de rol van koloniale talen zoals Frans en Portugees, die in veel landen nog steeds als officiële talen dienen. Het taallandschap van Afrika is een levende bibliotheek van menselijke geschiedenis, migratie en creativiteit.

Ben: Het is niet zomaar een verzameling talen, maar een symfonie van menselijke expressie. Clara, dank je wel dat je ons door dit ongelooflijke continent van stemmen hebt geleid.

Clara: Graag gedaan, Ben. Er is een hele wereld van communicatie daarbuiten, en een groot deel daarvan begon in Afrika.